مقدمه
اندونزی سرزمینی گسترده در آسیای جنوب شرقی با هزاران جزیره و تنوع فرهنگی کم‌ نظیر، عنوان بزرگ‌ترین کشوراسلامی جهان را با خود یدک می‌کشد. دراین کشور با جمعیتی بالغ بر 280 میلیون نفر که بیش از ۸۷ درصد آن‌ها مسلمان هستند، مسجد جایگاهی فراتر ازعبادتگاه دارد. مسجد دراندونزی نه‌تنها مکان نیایش، بلکه کانونی برای آموزش، انسجام اجتماعی، حرکت‌ های فرهنگی و گاه حتی تصمیم‌گیری‌ های محلی است. از شهرهای پرجمعیتی چون جاکارتا و سورابایا تا روستاهای دورافتاده جزایر سوماترا و کالیمانتان، مسجد قلب تپنده زندگی مسلمانان است و ریشه در تاریخ چند قرنی این سرزمین دارد. در ایران نیز مسجد درطی قرون متمادی نه‌تنها نماد دینداری بلکه مظهر شکوه معماری اسلامی، فضای گفت‌ وگو، پایگاه مردمی و مرکز گسترش فرهنگ شیعی بوده است. ازمسجد جامع اصفهان گرفته تا مسجد گوهرشاد مشهد، نقش‌آفرینی مسجد در فرهنگ، هنر،تعلیم و تربیت ایرانی، همواره چشمگیر بوده است.با وجود تفاوت ‌های تاریخی، مذهبی و فرهنگی میان دو کشور، نگاهی عمیق‌ تر نشان می‌دهد که درک مشترکی از نقش فرهنگی و تمدنی مسجد در هر دو کشور وجود دارد؛ درکی که می‌تواند بستر تعاملات دینی، هنری و اجتماعی بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری اندونزی باشد. مسجد، این عنصر بنیادین تمدن اسلامی در هر دو سرزمین نه ‌فقط با زبان دین، بلکه با زبان معماری، هنر،تعلیم و ارتباطات انسانی سخن می‌گوید.درسال‌های اخیربا گسترش روابط فرهنگی میان ایران و اندونزی، مساجد به ‌عنوان یکی از پل ‌های مهم این تعاملات مطرح شده ‌اند. از برگزاری نمایشگاه ‌های معماری اسلامی ایرانی در اندونزی، تا حضور معماران اندونزیایی در ایران و الگوبرداری از عناصر هنری مساجد ایرانی در طرح ‌های بومی، می‌توان رگه ‌های روشنی از یک گفت‌ وگوی تمدنی فعال را مشاهده کرد. این پژوهش در پی آن است تا با رویکردی تطبیقی و با تکیه برمنابع معتبر اندونزیایی و تجربه‌های فرهنگی ثبت‌ شده، ضمن بررسی جایگاه مساجد در اندونزی، نسبت آن را با ایران از زاویه‌ های مختلف معماری، فرهنگی، اجتماعی تحلیل کند. درجهانی که اسلام همواره درمعرض سوء‌برداشت‌ های رسانه‌ای قرار دارد، فهم دقیق نقش مساجد در جوامع مسلمان می‌تواند به تقویت گفت‌ وگوی بین‌ فرهنگی، تحکیم وحدت امت اسلامی، و بازتعریف روایت‌ های انسانی از دین یاری رساند.

جایگاه مساجد در جامعه اندونزی

در جامعه متکثر و پرجنب‌ وجوش اندونزی، مسجد نه تنها فضای عبادت و بندگی، بلکه نهادی پویا دربطن حیات اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی مسلمانان به شمار می‌آید. مسجد در این کشور، هم‌چون قلبی زنده در کالبد شهر و روستا می‌تپد و نقشی فراتر از کارکرد صرفاً مذهبی ایفا می‌کند.در فرهنگ دینی اندونزی که با آموزه‌های اسلام نوسانترایی (Islam Nusantara) آمیخته است، مسجد مکانی است برای تجلی وحدت در عین کثرت. این وحدت نه‌ تنها در نماز جماعت بلکه در فعالیت‌های روزمره اجتماعی نیز دیده می‌شود. از تشکیل حلقه‌ های تلاوت قرآن، کلاس ‌های فقه، سخنرانی‌های اخلاقی وآموزش‌های زندگی اسلامی،تا کمک‌رسانی به فقرا و مشارکت درحل مشکلات محلی. براساس آمار رسمی وزارت امور دینی اندونزی (Kementerian Agama) تا پایان سال ۲۰۲۴ میلادی بیش از ۷۵۰ هزار مسجد در سرتاسر این کشور به ثبت رسیده‌اند. این عدد تنها بیانگر کمیت نیست، بلکه نشان از عمق وابستگی جامعه به این نهاد معنوی دارد. از جمله این مساجد می‌توان به مسجد استقلال (Masjid Istiqlal) در قلب جاکارتا اشاره کرد که بزرگ‌ترین مسجد جنوب شرق آسیاست و نماد همزیستی ادیان نیز به شمار می‌آید، زیرا در برابر کلیسای جامع جاکارتا قرار دارد. مساجد در اندونزی را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:

1. مساجد جامع (Masjid Agung)

این مساجد که معمولاً در پایتخت استان ‌ها یا شهرهای مهم بنا شده‌اند، نقش مرکزی در مدیریت دینی منطقه ایفا می‌کنند و اغلب در رویدادهای رسمی ملی و منطقه‌ای نیز محل تجمع مردم هستند.

2. مساجد محلی (Masjid Jami')

در محلات و روستاها، این نوع مساجد کانون اصلی نماز جمعه، کلاس‌های آخر هفته، جشن ‌های اسلامی مانند مولود النبی و برنامه ‌های خیریه‌اند.

3. مساجد تخصصی یا موسسه ‌ای (Masjid Kampus / Masjid Kantor)

این دسته از مساجد در دانشگاه‌ها، مدارس، نهادهای دولتی و حتی مراکز تجاری واقع شده‌اند و علاوه بر عبادت میزبان نشست‌ های فکری و فرهنگی نیز هستند. نقش اجتماعی مسجد دراندونزی دربسیاری از موارد به مرزهای حکمرانی فرهنگی و تربیتی نیز رسیده است. در بحران ‌هایی مانند زلزله‌های سوماترا یا پاندمی کرونا، بسیاری از مساجد به مراکز امدادرسانی مردمی و توزیع اقلام بهداشتی تبدیل شدند. در ایام ماه رمضان، این فضاها مأمن روزه‌داران ‌اند و سفره‌های افطاری که ازدل همدلی مردم برمی‌خیزد، تصویری زنده از وحدت امت اسلامی را به نمایش می‌گذارد.ازسوی دیگر پسانترن‌ها (Pesantren) یا مدارس دینی سنتی که دردل خود مسجد دارند، یکی از ستون‌ های اصلی آموزش اسلامی دراندونزی هستند. این نهادها که دربسیاری از نقاط کشور از دوران پیش از استقلال فعال بوده‌اند،با پیوند تنگاتنگ با مسجد، مسئولیت تربیت اخلاقی و دینی نسل جوان را برعهده دارند. نکته قابل توجه دیگرآن است که در بسیاری از مساجد اندونزی، نقش زنان بسیار پررنگ است. بخش ویژه‌ای از فضا به آن‌ ها اختصاص دارد و برنامه ‌های آموزشی،حلقه‌های قرآنی وکارگاه‌های فرهنگی توسط بانوان برگزار می‌ شود. این حضور پویا و درعین حال با حفظ چارچوب ‌های دینی از ویژگی‌های برجسته جامعه اسلامی اندونزی محسوب می‌شود. دریک نگاه کلان مسجد در اندونزی را باید همچون ریشه‌ای دانست که در خاک فرهنگ، دین و تاریخ این کشور فرو رفته و شاخه ‌هایش به سوی آسمان انسجام اجتماعی و تربیت دینی درحرکت است. همین جایگاه ممتاز زمینه ‌ساز گفت ‌وگوی سازنده با دیگر فرهنگ ‌های اسلامی، از جمله ایران شده است؛ چراکه هر دو کشوراگرچه در مذهب و سنت‌ های اجرایی متفاوت‌اند، اما در فهم معنای مسجد به‌مثابه محور زندگی دینی و اجتماعی، به طرز شگفت ‌انگیزی هم‌سخن‌اند.

معماری و سبک ‌شناسی مساجد اندونزی

معماری مساجد در اندونزی، همانند فرهنگ این کشور، بازتابی از تاریخ پیچیده، گوناگونی قومی و مذهبی و تأثیرپذیری از جریان‌ های فکری و هنری جهان اسلام است. اگر بخواهیم مساجد اندونزی را دریک واژه توصیف کنیم، شاید «همزیستی زیبایی‌ شناسانه سنت و نوگرایی» شایسته‌ترین تعبیر باشد. از سده‌ های نخست ورود اسلام به این سرزمین در حدود قرن سیزدهم میلادی، مساجد به‌ عنوان نخستین نمادهای تمدن اسلامی در سواحل جاوه، سوماترا و کالیمانتان بنا نهاده شدند. معماری اولیه این مساجد در عین حال که آموزه‌های اسلامی را در ساختار خود منعکس می‌کرد، به‌شدت متأثر از معماری بومی و سنتی اندونزیایی بود.

۱. معماری بومی؛ مسجد بدون گنبد

مساجد کهن مانند مسجد دماک (Masjid Agung Demak) که در قرن پانزدهم میلادی ساخته شد، نه گنبد داشتند و نه مناره. این مساجد اغلب با چوب، سقف‌های بلند شیروانی‌مانند و ستون‌های چوبی گسترده (به نام saka guru) ساخته می‌شدند که با فرهنگ معابد پیش اسلامی منطقه، به‌ویژه معماری جاوه‌ای، پیوند داشتند. در این سبک، سقف‌های چندلایه و شیب دار نماد معنوی حرکت از زمین به آسمان بود و نشان از سیر تدریجی انسان به سوی تعالی داشت. در این دوران، مسجد بیشتر با فضای درون‌گرا، بدون تزئینات رنگارنگ، و تأکید بر عملکرد عبادی طراحی می‌شد. ارتباط با طبیعت و تهویه طبیعی هوا از ویژگی‌های بارز این سبک بود. بسیاری از این مساجد هنوز پابرجا هستند و در فهرست میراث فرهنگی ملی ثبت شده‌اند.

۲. نفوذ معماری اسلامی جهانی؛ ورود گنبد و مناره

با گسترش روابط تجاری و فرهنگی با خاورمیانه، هند و عثمانی در قرون بعد، به‌ویژه در قرن هفدهم تا نوزدهم، شکل و ساختار مساجد دستخوش تغییر شد. گنبدها، مناره‌ها، محراب‌های پرنقش‌ونگار، و طاق‌های نعل اسبی به‌تدریج وارد طراحی مساجد شدند و بدین ترتیب، مساجد اندونزی شروع به الگوبرداری از معماری اسلامی رایج در سایر نقاط جهان اسلام کردند. در این دوره، معماران اندونزیایی در طراحی خود، تلفیقی از سبک ایرانی، مغربی، ترکی و هندی را با هویت بومی ترکیب کردند. به‌عنوان نمونه، در مسجد منارا کودوس (Menara Kudus)، تأثیر معماری هندی-بودایی و اسلامی به‌وضوح دیده می‌شود؛ چراکه مناره این مسجد به‌جای گنبد، شبیه برج معابد هندو است، اما ساختار درونی آن کاملاً اسلامی است.

۳. دوران مدرن؛ هم ‌نشینی هویت اسلامی با نوگرایی شهری

در قرن بیستم و به‌ویژه پس از استقلال اندونزی در سال ۱۹۴۵، دولت جدید با هدف نوسازی فضاهای شهری و ایجاد نمادهای ملی، به احداث مساجد بزرگ با طراحی‌های مدرن پرداخت. مسجد استقلال جاکارتا (Istiqlal Mosque) به‌عنوان بزرگ‌ترین مسجد در جنوب شرق آسیا، یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های این دوره است. این مسجد با طراحی معمار مسیحی اندونزیایی، فردریک سیل‌بان، گویای روح همزیستی و تساهل دینی در اندونزی است. در معماری مسجد استقلال، استفاده از گنبد عظیم فولادی، ستون‌های بزرگ، فضای باز داخلی، و نورپردازی طبیعی، نشانه‌ای از تأثیر معماری مدرن بین‌المللی است، اما در عین حال فضای روحانی و هویت اسلامی درآن حفظ شده است.

۴. بازگشت به ریشه‌ ها؛ معماری الهام‌گرفته از ایران و احیای زیبایی‌شناسی سنتی

در دهه‌های اخیر، به‌ویژه با رشد گرایش ‌های نوین به سنت ‌های اصیل اسلامی و نیز توسعه دیپلماسی فرهنگی با کشورهای اسلامی از جمله ایران، شاهد احیای گرایش به معماری معنوی، هندسی و هنری ایرانی در مساجد اندونزی بوده‌ایم. برخی از مساجد در شهرهای مانند بوگور، بندونگ، یوگیاکارتا و ماکاسار، از کاشی‌کاری سنتی، گنبدهای آبی و نقوش اسلیمی الهام گرفته از مساجد اصفهان، شیراز و تبریز بهره گرفته‌اند. همچنین در محوطه‌های دانشگاه‌های اسلامی، طراحان جوان اندونزیایی با استفاده از نقوش هندسی ایرانی و خطاطی فارسی-عربی، هویتی بصری جدید به فضاهای دینی داده‌اند که هم نشانه‌ای از وحدت اسلامی و هم بازتابی از تعاملات فرهنگی نوین است.

کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و آموزشی مساجد

درجامعه اسلامی اندونزی،مسجد تنها محلی برای اقامه‌ی نماز نیست، بلکه یکی از پویاترین و چندکارکردی‌ترین نهادهای اجتماعی و فرهنگی کشور به‌شمار می‌رود. از نخستین ساعات سحرگاه تا واپسین لحظات شب، مسجد مکانی زنده است؛ نه‌فقط برای ارتباط بندگان با خدا، بلکه برای پیوند میان افراد جامعه.کارکردهای مسجد در اندونزی را می‌توان در سه حوزه کلان دسته‌بندی کرد: فرهنگی، اجتماعی و آموزشی.

۱. کارکرد فرهنگی: ترویج ارزش‌های اسلامی بومی‌شده

فرهنگ اسلامی در اندونزی رنگ‌وبویی از سنت‌ های محلی گرفته است. مساجد به‌عنوان بازتاب این فرهنگ، نقش مهمی در اسلامی ‌سازی سبک زندگی روزمره دارند، آن هم نه با تحمیل، بلکه با پیوندی نرم و هنرمندانه. برنامه‌هایی همچون مولودان (Maulid Nabi) مراسم باشکوه تولد پیامبر اسلام (ص) با قرائت شعر و نعت در مساجد برگزار می‌شود.محافل ذکر و صلوات: این گردهمایی‌ها که با سازهای بومی اسلامی مانند ربنا همراه است، نشان از همزیستی عرفان و فرهنگ مردمی دارد. تئاتر اسلامی، نمایشگاه خوشنویسی، و برنامه‌های هنری که در سالن اجتماعات مساجد برگزار می‌شود، گویای پویایی فرهنگی این فضاهاست. بسیاری از مساجد بزرگ مانند مسجد سوندا کلاپا در جاکارتا یا مسجد النور در جوکجاکارتا به پایگاه‌هایی برای هنر دینی تبدیل شده‌اند.

۲. کارکرد اجتماعی: مسجد به‌ مثابه قلب تپنده جامعه

مساجد در اندونزی همواره درزمان بحران ‌های اجتماعی و بلایای طبیعی، پیش‌گام امدادرسانی بوده‌اند. از توزیع کمک‌های غذایی و اقلام بهداشتی در زمان همه‌گیری کرونا گرفته تا اسکان موقت در زلزله‌ها و سیلاب‌ها، مسجد نقش یک نهاد مردمی را ایفا می‌کند. علاوه بر آن صندوق‌های زکات و صدقه که به صورت شفاف در بسیاری از مساجد اداره می‌شوند، منبع حمایت از فقرا و خانواده‌های آسیب‌پذیر هستند. کارگاه‌های مهارت زندگی مانند آموزش مدیریت مالی خانواده، مهارت‌های زناشویی و مشاوره روان‌شناسی اسلامی، در مساجد برگزار می‌شود. در بسیاری از شهرها، مسجد نقش میانجی اجتماعی ایفا می‌کند؛ مثلاً در حل‌وفصل اختلافات خانوادگی یا دعواهای محلی، نمازگزاران و امام جماعت به‌عنوان واسطه صلح عمل می‌کنند. حضور فعال زنان و جوانان در اداره‌ی امور فرهنگی و برنا مه‌ریزی مساجد نیز بیانگر ماهیت شامل و مشارکتی مسجد در جامعه اندونزی است.

۳. کارکرد آموزشی: مدرسه‌ای بی ‌دیوار برای همه نسل ‌ها

در کنار فعالیت‌ های عبادی یکی از برجسته ‌ترین نقش‌های مسجد در اندونزی، فعالیت آموزشی است. این آموزش نه‌تنها به علوم دینی محدود می‌شود، بلکه حوزه‌های متنوع‌تری را در بر می‌گیرد. کلاس‌های قرآن برای کودکان، نوجوانان و بزرگسالان، دروس تفسیر، فقه، حدیث و عقاید اسلامی که توسط علما، استادان دانشگاه یا فارغ‌التحصیلان مدارس اسلامی هدایت می‌شوند. آموزش مهارت‌ های زبان عربی و حتی گاهی فارسی در برخی مساجد دانشگاهی یا تحت حمایت مؤسسات فرهنگی ایرانی و خارجی. مساجد همچنین در ارتباط مستقیم با پسانترن‌ها (Pesantren) یا مدارس دینی سنتی هستند. بسیاری از این مدارس، خود از دل مساجد بیرون آمده‌اند و ساختار آن‌ ها مبتنی بر وحدت آموزش دینی و پرورش اخلاقی است. دانش‌آموزان در این فضا نه‌تنها حافظ قرآن می‌شوند، بلکه با معارف اسلامی در زندگی اجتماعی و مدنی نیزآشنا می‌گردند. دردهه‌های اخیر برخی ازدانشگاه‌های اسلامی مانند UIN Syarif Hidayatullah Jakarta یا UIN Sunan Kalijaga Yogyakarta، مساجد را به‌عنوان بازوی فرهنگی-آموزشی خود تعریف کرده‌اند و برنامه‌هایی در زمینه تفکر انتقادی اسلامی، حقوق بشر اسلامی و فقه معاصر در قالب کلاس‌ها یا نشست‌های عمومی در مسجد برگزار می‌ شود.

تعاملات فرهنگی میان ایران و اندونزی در حوزه مسجد

جمهوری اسلامی ایران و جمهوری اندونزی، با وجود تفاوت‌ هایی در مذهب (شیعه و سنی)، از دیرباز در حوزه فرهنگی به‌ویژه در دیپلماسی دینی و هنری حول محور مسجد، تعاملاتی قابل توجه داشته‌اند. این ارتباط نه تنها از طریق مجاری رسمی فرهنگی و دانشگاهی، بلکه از رهگذر مناسبات غیررسمی میان نخبگان دینی، معماران، هنرمندان و حتی مؤمنان عادی نیز شکل گرفته است. در سال‌های اخیر، مسجد به‌عنوان یکی از کانون‌های مهم این ارتباط فرهنگی مطرح شده و بستری غنی برای تبادل اندیشه، هنر و روح دینداری فراهم آورده است.

۱. نمایش ایران در اندونزی: از معماری مسجد تا تفکر وحدت‌گرای اسلامی

یکی از مهم‌ترین زمینه‌های تعامل فرهنگی ایران در اندونزی، معرفی هنر و معماری مساجد ایرانی است. حضور رایزنی فرهنگی ایران در جاکارتا و دیگر شهرهای اندونزی، سبب شده تا ده‌ها برنامه فرهنگی با محوریت مسجد برگزار شود از جمله نمایشگاه‌ های فرهنگی، هنری و خوشنویسی ایران در نقاط مختلف اندونزی ، سخنرانی‌ ها و نشست‌ های علمی پیرامون نقش مسجد در تمدن اسلامی شیعه و اهل سنت، با محوریت وحدت، عدالت اجتماعی، و هویت تمدنی اسلام ،ترجمه و توزیع کتاب‌هایی در حوزه زیبایی ‌شناسی مسجد ایرانی، خوشنویسی قرآنی و فقه معماری اسلامی.

۲. تأثیر معماری ایرانی بر طراحی مساجد اندونزی

گرچه سنت معماری مسجد در اندونزی ریشه در الگوهای محلی دارد، اما در دهه‌های اخیر، نفوذ سبک‌های معماری ایرانی در طراحی برخی مساجد شهری مشهود شده است. در پروژه‌های جدید مانند: مسجد الرحمان در بوگور که با گنبد فیروزه‌ای، طاق‌های محرابی، و مقرنس‌کاری ساده اما زیبا طراحی شده و یا مساجد دانشگاهی با خوشنویسی فارسی-عربی در محراب یا سردر آن‌ها. می‌ توان نشانه‌هایی از الگوگیری مستقیم یا غیرمستقیم از معماری ایرانی مشاهده کرد. این گسترش معماری ایرانی، نه به‌عنوان تحمیل یا کپی، بلکه به‌مثابه غنای الهام‌بخش از سنتی دیگر از تمدن اسلامی دیده می‌شود.

فرصت ‌های مشترک آینده: مسجد به ‌عنوان پل دیپلماسی فرهنگی

با توجه به ظرفیت‌های گسترده هر دو کشور، مسجد می‌تواند به‌ عنوان پل ارتباطی راهبردی در دیپلماسی فرهنگی ایران و اندونزی ایفای نقش کند. پیشنهادهایی که در این زمینه مطرح می‌شود، شامل طراحی و اجرای پروژه مسجد ایرانی-اندونزیایی مشترک در یکی از شهرهای مهم مانند جوکجاکارتا یا مالانگ؛ با ترکیبی از هنر جاوه‌ای و سبک ایرانی؛ برگزاری سالانه جشنواره هنر مسجد اسلامی با حضور معماران، خطاطان و نخبگان فرهنگی از ایران و اندونزی؛ همکاری مشترک در تهیه محتوای آموزشی چند زبانه برای معرفی الگوهای مختلف مسجد در جهان اسلام و تقویت روح وحدت اسلامی؛ ایجاد مرکز مطالعات مسجد و تمدن اسلامی با مشارکت دانشگاه‌های دو کشور و حمایت نهادهای فرهنگی.

الگوگیری و الهام از مساجد ایرانی در اندونزی

با گسترش ارتباطات فرهنگی میان ایران و اندونزی، به‌ویژه از اوایل قرن بیست و یکم، نشانه‌هایی روشن از الهام‌گیری از هنر و معماری مساجد ایرانی در طرح‌ها، نقوش، و حتی هندسه معنوی برخی مساجد اندونزیایی به چشم می‌خورد. این تأثیرات نه صرفاً تقلید بصری، بلکه بازتابی از احترام عمیق اندیشمندان، معماران و مؤمنان اندونزیایی به اصالت، معنا و زیبایی‌شناسی مسجد ایرانی است.

۱. تأثیر نمادین گنبد و کاشی ایرانی در مساجد اندونزی

یکی از عناصر شاخص معماری مساجد ایرانی، استفاده از گنبدهای موزون فیروزه‌ای با تزئینات هندسی و خطاطی قرآنی است. این ویژگی که ریشه در معماری سلجوقی، صفوی و قاجاری دارد، امروزه در برخی مساجد نوساز اندونزی نیز بازتولید شده است. برای نمونه در مسجد الرحمان (Masjid Ar-Rahman) در بوگور، گنبد آبی‌ رنگ با نقوش اسلیمی و حاشیه‌ هایی از آیات قرآن به سبک خط ثلث، یادآور معماری مسجد امام در اصفهان است. مسجد المدینه در سورابایا، با طاق ‌های محرابی رنگی و کاشی‌کاری منظم هندسی، نشانه‌هایی از تأثیر هنر شیرازی و کاشان را در خود دارد. در بسیاری از این موارد، معماران اندونزیایی از سفرهای مطالعاتی به ایران، نمایشگاه‌های معماری، یا مستندات هنری الهام گرفته‌اند تا با بهره‌گیری از سنت معماری ایرانی، به روح تازه‌ای در طراحی مساجد خود دست یابند.

۲. الهام از فضای درونی مساجد ایرانی؛ از هندسه مقدس تا نورپردازی معنوی

مساجد ایرانی از دیرباز با فضایی درون‌گرا، آرام و دعوت‌کننده به تفکر شناخته می‌شوند. این فضا با طراحی ایوان، حیاط مرکزی، چهارصفه، و حوض شکل می‌گیرد که نه‌ فقط کارکردی معماری، بلکه نمادین و عرفانی دارد. این سبک اکنون دربرخی طرح‌های نوین اندونزیایی، به‌ویژه در دانشگاه‌های اسلامی یا مجتمع ‌های فرهنگی مسجدی وارد شده است. به‌عنوان مثال، طراحی داخلی برخی مساجد نوساز در جوکجاکارتا یا سمارانگ، از استفاده هوشمندانه نور طبیعی، سکوت هندسی، و جهت‌گیری معنوی محراب بهره گرفته‌اند که برگرفته از تجربه‌ی مسجد وکیل یا مسجد نصیرالملک شیراز است.

۳. خطاطی و خوشنویسی ایرانی به‌عنوان الگوی تزییناتی نوین

یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های هنر مسجد ایرانی، خوشنویسی قرآنی با سبک‌های ثلث، نسخ و نستعلیق است. این هنر که در ایران از جایگاه مقدس و اصیل برخوردار است، در چند سال اخیر مورد توجه جدی طراحان گرافیک اسلامی و تزئینات مسجدی در اندونزی قرار گرفته است. دربرخی محراب ‌های تازه‌ساخت در مسجدهای دانشگاهی، کتیبه‌هایی با الهام از خط ایرانی با عبارت‌های قرآنی و ادعیه طراحی شده‌اند. نمایشگاه‌های خوشنویسی برگزارشده توسط رایزنی فرهنگی ایران، به‌ویژه در جاکارتا و باندونگ موجب شد خوشنویسان اندونزیایی نیز به تمرین و اقتباس از خطوط ایرانی در کنار خطوط سنتی کوفی و نسخ عربی بپردازند. این ارتباط خوشنویسانه، به‌صورت نمادین پیوند میان روح قرآن و زیبایی ایرانی را در معماری مسجدی تقویت می‌کند.

فرصت ‌ها و چشم‌انداز همکاری‌های فرهنگی دینی میان دو کشور

در جهان پرتلاطم امروز که گفتمان‌های فرهنگی اغلب تحت‌الشعاع سیاست، رسانه و منافع اقتصادی قرار گرفته‌اند، مسجد همچنان یکی از معدود فضاهایی است که ظرفیت پیوند میان ملت ‌ها را بر مبنای معنویت، احترام متقابل و ارزش‌های مشترک اسلامی حفظ کرده است. در این میان ایران و اندونزی به‌عنوان دو کشور بزرگ مسلمان با پیشینه‌های تمدنی مستقل اما همسو می‌توانند با تکیه بر محور مسجد، فصل نوینی از دیپلماسی فرهنگی و دینی را رقم زنند. با توجه به اینکه در هر دو کشور، مسجد فراتر از جایگاه عبادی به یک نهاد فرهنگی–اجتماعی بدل شده، می‌توان آن را به‌ عنوان زبان مشترک فرهنگی میان ایران و اندونزی قلمداد کرد. این ظرفیت هنوز به‌طور کامل بالفعل نشده و به برنامه‌ریزی هدفمند نیاز دارد. ایران با دراختیار داشتن گنجینه‌ای غنی ازهنر،خوشنویسی، معماری و مدیریت فرهنگی مسجد، و اندونزی با گستره وسیع مسجدسازی و تنوع در اجرای مناسک، می‌توانند تجربیات خود را در قالب پروژه‌های مشترک تبادل کنند. برای تحقق این چشم‌انداز پیشنهادهایی به‌صورت گام‌های اجرایی قابل طرح است:

• ایجاد مرکز مطالعات مسجد و تمدن اسلامی با همکاری مشترک دانشگاه‌های تهران، شیراز و دانشگاه‌های UIN اندونزی؛ مرکزی که به پژوهش، آموزش و تولید محتوا پیرامون نقش مسجد در تمدن اسلامی معاصر بپردازد.
• برگزاری سالانه‌ی جشنواره بین‌المللی هنر مسجد اسلامی، با حضور هنرمندان و معماران از کشورهای مسلمان، با تمرکز ویژه بر ایران و اندونزی. این جشنواره می‌تواند شامل نمایشگاه‌های خوشنویسی، عکس، ماکت‌های معماری، و کارگاه‌های طراحی مسجد باشد.
• تدوین مجموعه آموزشی چندرسانه‌ای درباره «فلسفه معماری مسجد در ایران و اندونزی» برای استفاده در حوزه‌های دانشگاهی، مدارس دینی و مراکز فرهنگی.

• طرح مسجد وحدت اسلامی: اجرای پروژه ساخت مسجدی مشترک در یکی از شهرهای دانشگاهی اندونزی مانند جوکجاکارتا یا باندونگ، با بهره‌گیری از نمادهای معماری هر دو کشور؛ مسجدی که نه‌فقط برای عبادت، بلکه برای کارگاه‌های گفت‌وگو، نشست‌های بین‌الادیان، و تبادل فرهنگی طراحی شده باشد. در ادامه درعصری که مرزهای فیزیکی کم‌رنگ شده‌اند، فرصت استفاده از فضای مجازی برای معرفی مسجد ایرانی به مخاطب اندونزیایی (و بالعکس)، مغتنم است. از جمله راه‌اندازی پلتفرم دیجیتال سه‌زبانه (فارسی–اندونزیایی–عربی) برای معرفی مساجد شاخص، مصاحبه با ائمه جماعات، و نمایش آثار هنری مرتبط با مسجد ،تولید مستندهای کوتاه درباره تاریخ، نمادشناسی و کارکردهای مساجد در ایران و اندونزی و توزیع آن از طریق رسانه‌های محلی و شبکه‌های اجتماعی می تواند بخشی از فعالیت ها در این حوزه باشد

نتیجه‌گیری

مساجد در اندونزی نه ‌فقط مراکز عبادی، بلکه هویت‌ساز، آموزش‌محور و پیونددهنده‌ی جامعه‌اند. رابطه میان این نهادهای مقدس دراندونزی با ایران، نه‌تنها درسطح ظاهری معماری، بلکه درعمق معنوی و اجتماعی آن نیز قابل تحلیل است. همکاری فرهنگی میان دو کشور می‌تواند از دل مساجد آغاز شده و به نماد همگرایی دینی و فرهنگی بدل گردد. نقش رایزنی فرهنگی، دانشگاه‌ها، هنرمندان و علما در تحقق این پیوند بی‌بدیل است. معماری مساجد اندونزی را نمی‌توان در یک سبک خاص محدود کرد؛ این معماری آیینه‌ای است از تاریخ چندلایه، فرهنگ گفت‌ وگو، و روح خلاق اسلامی در جنوب شرق آسیا است . از سقف‌های چوبی سنتی تا گنبدهای کاشی‌کاری‌ شده مدرن، از مناره‌های بودایی‌مانند تا طرح ‌های مینیمال امروزی، این مساجد به‌خوبی نشان می‌دهند که اسلام در اندونزی، دینی زنده، هنرمند و درعین حال بومی‌گراست. پیوندهای فرهنگی میان ایران واندونزی درحوزه معماری مسجد، فرصتی بی‌بدیل برای گسترش دیپلماسی هنری و دینی است؛ دیپلماسی‌ ای که ریشه در فرم دارد و شاخه در معنا. کارکردهای چندبعدی مسجد در اندونزی آن را به نهادی بی ‌بدیل درمیان مسلمانان این کشور تبدیل کرده است. مسجد دراین سرزمین، نه فقط جایگاهی عبادی بلکه مدرسه‌ای پویا، مرکز فرهنگی مردمی، پناهگاه اجتماعی، و حلقه‌ وصل میان نسل‌ها است. همین ویژگی چندلایه، فرصتی مغتنم برای گفت‌وگوی فرهنگی و توسعه همکاری‌ های ایران و اندونزی درحوزه فعالیت‌های مسجدی فراهم می‌سازد؛ به‌ویژه با توجه به آن‌که مساجد در ایران نیز دارای چنین کارکردهای چندوجهی هستند. الهام از مساجد ایرانی در اندونزی، نماد زنده‌ای از پذیرش جهانی هنر اسلامی با منشأ ایرانی است. این الگوگیری، نه نشانه سلطه فرهنگی، بلکه بیانگر قدرت نرم، زیبایی روحانی، و ژرفای معنادار معماری ایرانی درجهان اسلام است. ادامه این مسیر، با حمایت‌های رسمی، پروژه‌های مشترک و تبادل فرهنگی هدفمند، می‌تواند مسجد را از بنایی محلی به نماد جهانی دیالوگ فرهنگی اسلام معاصر تبدیل کند؛ جایی که ایران و اندونزی در آن دو بال یک پروازاند. دردنیایی که نیاز به ارتباطات عمیق انسانی بیش از هر زمان احساس می‌شود، مسجد می‌تواند بستر شکوفایی نوعی دیپلماسی فرهنگی اسلامی نوین باشد؛ دیپلماسی‌ای که نه بر پایه زبان دیوانی، بلکه بر بنیان زبان روح، معنا و همدلی بنا شده است. ایران و اندونزی با تکیه براین زبان مشترک، می‌توانند الگویی برای سایر کشورهای مسلمان ارائه دهند؛ الگویی که درآن مسجد، نه‌تنها محل ذکر و نماز، بلکه مرکز تمدن‌سازی، هنرآفرینی، گفت‌وگوی بین‌فرهنگی و اتحاد امت اسلامی است.

نویسندگان :

محمدرضا ابراهیمی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران

سرکارخانم مرضیه ابوالحسنی

جناب آقای کیکی میکائیل

منابع:

• Kementerian Agama Republik Indonesia – www.kemenag.go.id
• Tempo.co, “Arsitektur Masjid di Indonesia”
• Kompas.com, “Masjid dan Peran Sosialnya”
• Republika, “Perspektif Islam Nusantara dalam Arsitektur Masjid”
• Detik.com, “Hubungan Budaya Iran-Indonesia dalam Seni Islam”
• https://kebudayaan.kemdikbud.go.id/
• https://www.nu.or.id/
• https://www.muhammadiyah.or.id/
• https://www.thejakartapost.com/
• https://www.kompas.id/
• https://en.tempo.co/
• www.kemlu.go.id
• www.kemendag.go.id
• http://www.bkpm.go.id
• http://www.bps.go.id
• www.antaranews.com
• http://www.lipi.or.id
• www.kadin-indonesia.or.id
• www.detik.com